Бүтээлийн тухай

Энэхүү толь нь 36 мянга орчим үндэс үгтэй бөгөөд түүний 90% нь үйл үг, үлдэх хэсэг нь жинхэнэ нэр, тэмдэг нэр, оноосон нэр (газар ус, хүний нэр) болон сул үг болно. Үйл үгсийн хэв болон байдлын нөхцөлийг оролцуулаад 420,000 орчим үгсээс хамгийн багадаа 200 сая гаруй үгийн хувилал үүсгэж байгаа юм.

Монгол үгийн алдаа шалгах толийг 2001 оноос эхлэн дараах толиудыг ашиглан хөгжүүлж ирлээ:

  1. Монгол хэлний товч тайлбар толь
  2. Монгол бичгийн хадмал толь
  3. Монгол хэлний хадмал толь
  4. Монгол үсгийн дүрмийн толь
  5. Монгол хэлний их тайлбар толь
  6. Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь
Толиудын үгийн тоо Үндэс үгийн тоо Хэв/байдлын нөхцөлтэйгөөр
Монгол хэлний товч тайлбар толь 17,000 30,000
Монгол үсгийн дүрмийн толь 18,000 31,000
Монгол бичгийн хадмал толь 31,600 34,400
Монгол хэлний хадмал толь 45,800 50,000
Монгол хэлний их тайлбар толь 48,000 52,400 (≈60,000)
Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь 31,100 (≈38,000) 56,000
Монгол үгийн алдаа шалгах толь 36,500 348,500

≈ ижил бичлэгтэй ондоо утгатай болон давхцаж орсон үгс

Тольд зөвхөн түгээмэл ашиглагддаг гадаад (орос, хятад, төвөд, санскрит) үгсийг оруулсан болно.

  1. Firefox интернет хөтөч дээр ашиглах
  2. LibreOffice баримт бичиг боловсруулагч дээр ашиглах
    1. LibreOffice тольд шинэ үг нэмэх
  4. Sublime Text код засварлагч дээр ашиглах
  5. TeXstudio засварлагч дээр ашиглах
  6. Adobe InDesign хэвлэлийн эх бэлтгэгч дээр ашиглах

Тольд орсон зарим үгсийн бичлэгийн талаар

Энэхүү толийн үгийн санг бүрдүүлэхдээ кирилл үсгийн дүрмээс гадна уламжлал баримтлах зарчим, үндэс үгийн үнэн зөв задаргаа болон орчин цагийн монгол хэлний авиазүйн зарчим зэргийг харгалзсан болно. Толь бичгүүдэд (жишээлбэл журамласан толь) буй зарим үгийн алдааг дараах байдлаар засаж орууллаа.

Журамласан / бусад толь Зассан хувилбар Тайлбар
албажхаар албажихаар үйлт нэрийн “-х” эгшигтэй байна. Энэхүү алдаатай хувилал нь ижил төст бусад үгсийн хувьд мөн давтагдан оржээ.
араншингийн, жомшингийн, мөрөгшингийн, ногоолингийн, цөмлингийн, шаргалингийн, шимэлзэнгийн, шуумангийн араншны, жомшны, мөрөгшний, ногоолины, цөмлиний, шаргалины, шимэлзний, шуумны уламжлалт бичлэг нь инхлэг “н” үгүй
баарагна, гоншигно, гоншигнуур, гуншгина, гуншгинуур, дусагна, елхэгнүүр, марагна, хавжгануур бааргана, гоншгоно, гоншгонуур, гуншгана, гуншгануур, дусгана, елхгэнүүр, маргана, хавжигнуур нэрээс үйл үг үүсгэх -на үгүй, харин нэрээс үйл үг үүсгэх -гана, -чигна-, -жигна- дагавар буй
вирусний вирусийн хатуу дэвсгэрээр төгссөн ерөнхий нэр
давхцлыг давхцалыг 9 + 9 + э
дунджил, зурвасла, цавчдасла, чавхдасла дундажла, зурвасал, цавчдасал, чавхдасал Эгшигт гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд –л дагаврыг залгахдаа зохих балархай эгшгийг ард нь бичнэ. -л дагаврыг залгахад заримдаг гийгүүлэгчийн өмнөх балархай эгшиг гээгдэхээргүй байвал -л дагаврын шаардагдах эгшгийг өмнө нь бичнэ.
дэгдээхэй, сэвхэлдэй, сэгэлдэй, цэгцүүхэй, шийхнүүхэй, шишүүхэй дэгдээхий, сэвхэлдий, цэгцүүхий, шийхнүүхий, шишүүхий Энэ талаар эрдэмтэн Ц. Дамдинсүрэн тольдоо дурдахдаа: Дэлхий, мэлхий, ээзгий, эсгий гэхэд цөм ий дагавартай байна. Гэтэл дэгдээхэй, эрвээхэй гэж эй дагавартай хэлдэг нь гажилт мөн тул үүнийг хэрэгсэхгүй, дэгдээхий, эрвээхий гэж бичлээ.
мөлхөлхийлөх мөлхөлхийлэх алхалхийлэх, заналхийлэх гэх ижил төст үгс бий
номхотго, номхотгол, цомхотго, цомхотгол, ширхэт, шүлхэт, эмхэтгэ, эмхэтгэл номхтго, номхтгол, цомхтго, цомхтгол, ширхт, шүлхт, эмхт, эмхтгэл уламжлалт бичлэгээрээ номхт гэдгийн т нь хатуу бөгөөд (сэтгэл гэдгийн т) үүнийг зарим эрдэмтэд угтаа д нь ондоошоод т болсон тул д өмнөө эгшиг авна хэмээн үздэг. Гэвч нэгэнт т үсгээр тэмдэглэсэн бол сх-ийн дараах тч эгшиггүй орно хэмээх дүрэмд захирагдана.
ноогдол ногдол олон хувилбар байх шаардлагагүй
утасд утаст Эрдэмтэн Ц. Дамдинсүрэн өөрийн зохиосон толь бичгийн өмнөх үгт энэ талаар ийн дурджээ: … Үсгийн дүрэмд энд тэнд тархмал байсан буюу балархай байсан зүйлийг тодруулаад “Зарим дагаврыг бичих дүрэм” гэж нэрлээд нэгтгэж цэгцлэн бичив. Үүнд жишээг хэлбэл: сонстох, утастах буюу сонсдох, утасдах гэж хоёр янзаар бичиж байсныг нэгтгэж сонстох, утастах гэж бичихээр дүрэмдээ оруулав.
үнсэлт үнэсэлт үнс нурам, үнэсэх үнэрлэх
сэлмийн, тугалганы, чононы сэлэмний, тугалгын, чонын  
түвшин төвшин Энэ талаар эрдэмтэн Ц. Дамдинсүрэн тольдоо ийн дурджээ: Шагжи, “Монгол үсүг-үн дүрэм-үн толи бичиг” 1937 онд хэвлэгдсэн, 27 мянга орчим үгийг багтаажээ. О, У, Ө, Ү, Д, Т, Х, Г зэрэг үсгийг ялгаж тодруулан үсгийн дэс дараагаар жагсаасан нь Монгол бичгийн судлалын чухал ололт юм. Манай Халхын Ө-гөөр дууддаг нэлээд үгийг Ү-гээр бичсэн онцлог энэ толинд бий. Жишээ нь: төлөвийг-түлэв, төвгийг-түвэг, өмхийг-үмхий, төвшинг-түвшин, өвтэгшийг-үвтэгш гэх мэт.
шавширах шавшрах 7 + 9 - э
шарийнаас шарийгаас  
руу уруу Сул баймжийг саланги бичих дүрэм: Дагавар үг уруу гэж бичихдээ эгшиг зохицуулахгүй, эхний эгшгийг хасахгүй, эр, эм ямар ч үгэнд уруу хэвээр нь бичнэ. Жишээлбэл: уул уруу (уул өөд гэдэгтэй адил), гэр уруу (гэр өөд гэдэгтэй адил), гол уруу, өрөө уруу гэх мэт. Уул руу, гэр лүү гэж бичихгүй.
сэнтэгнэ сэнтэгнэ нэрээс үйл үг үүсгэх -на дагавар үгүй тул хасав
манг- манг- доромж үгс тул хасав

Эрдэмтэн Ц. Дамдинсүрэн нарын “Монгол үсгийн дүрмийн толь”-оос ялгаатай орсон монгол үгсийг жагсаавал:

Хуучин хувилбар Шинэчилсэн хувилбар Тайлбар
авахуул авхуул үйлт нэрийн “-х” (нэр үг учир) ардаа тийн ялгалын нөхцөл авдаг. Харин энэ тохиолдолд үйл үгийн “-уул” нөхцөл байгаа тул үйл үг гэж тооцоод эгшгийг гээнэ.
ганцааран -  
давлиун давилуун  
нэгбүр нэг бүр  
товъёг товьёг  
товъёгло товьёгло  
тусбүр тус бүр  
уйгар уйгур  
хүннүү хүннү  
аальгүйт, дүрсгүйт, саваагүйт, эвгүйт аальгүйд, дүрсгүйд, саваагүйд, эвгүйд -гүйт/гүйд төгсгөлүүдийн утгын нарийн ялгааг гаргахад хялбаргүй юм. Жишээлбэл: аальгүйт гэвэл аальгүй зан гаргах, аальгүйд гэвэл аальгүй зантай болох. Гэхдээ энэхүү хоёрдмол утгын ялгаа нь ач холбогдол багатай учир -гүйт гэсэн дагаврыг хасав.
будли, будлиан, будлиу будил, будилаан, будилуу  
бэлэгд, бэлэгдэл, бэлэгш бэлгэд, бэлгэдэл, бэлгэш  
дугарагдуу, дугарагла, дугарагхан, дугаргий дугаригдуу, дугаригла, дугаригхан, дугариг  
духахгүй -  
зовуур, зовуурла зовуурь, зовуурил -
балхагна, бөгцөгнө, бөнжигнө, бөнжигнүүр, будлиант, булхагна, бэмбэгнэ, бялхагна, гилбэгнэ, гунхагна, данхагна, дүжгэнүүр, дүжгэнэ, дүүжигнэ, дэлбэгнэ, дэрвэгнэ, ёлхогно, жирвэгнүүр, жирвэгнэ, занхагна, ирвэгнэ, монхогно, наламгар, наламгард, наламгархан, нарамгар, нижгэнэ, нүжгэнэ, нэлэмгэр, оодогно, өвхөгнө, өрвөгнө, пижгэнэ, пэмбэгнэ, сархагна, сарчгана, соохогно, сэмбэгнэ, сэрвэгнүүр, сэрвэгнэ, сэржгэнэ, таахагна, тавхагна, түжгэнэ, улхагна, үлбэгнэ, хаахагна, халхагна, ханхагна, холхогно, хөвхөгнө, хүлхэгнэ, хүржгэнэ, хүрэлгэр, хүрэлгэрдүү, хүрэлгэрхэн, хэлбэгнэ, хэлхэгнэ, хэрчгэнэ, хээхэгнэ, цулхагна, цүлхэгнэ, чимчгэнэ, шалхагна, шалчгана, шовхогно, шонхогно, шөмбөгнө, шөрвөгнө, эрвэгнүүр, эрвэгнэ, юлхэгнэ балхгана, бөгцгөнө, бөнжгөнө, бөнжгөнүүр, будилаант, булхгана, бэмбэгэнэ, бялхгана, гилбэгэнэ, гунхгана, данхгана, дүжигнүүр, дүжигнэ, дүүжгэнэ, дэлбэгэнэ, дэрвэгэнэ, ёлхгоно, жирвэгэнүүр, жирвэгэнэ, занхгана, ирвэгэнэ, монхгоно, налмагар, налмагард, налмагархан, нармагар, нижигнэ, нүжигнэ, нэлмэгэр, оодгоно, өвхгөнө, өрвөгөнө, пижигнэ, пэмбэгэнэ, сархгана, сарчигна, соохгоно, сэмбэгэнэ, сэрвэгэнүүр, сэрвэгэнэ, сэржигнэ, таахгана, тавхгана, түжигнэ, улхгана, үлбэгэнэ, хаахгана, халхгана, ханхгана, холхгоно, хөвхгөнө, хүлхгэнэ, хүржигнэ, хүрлэгэр, хүрлэгэрдүү, хүрлэгэрхэн, хэлбэгэнэ, хэлхгэнэ, хэрчигнэ, хээхгэнэ, цулхгана, цүлхгэнэ, чимчигнэ, шалхгана, шалчигна, шовхгоно, шонхгоно, шөмбөгөнө, шөрвөгөнө, эрвэгэнүүр, эрвэгэнэ, юлхгэнэ Эдгээр үгсийн хувьд үндсээр зөв задрах хувилбарыг баримтлав. Жишээлбэл, балхагна = балх (нэр) + г (үйлээс нэр/үйл) + на (үйлээс үйл) гэж буруу задарч байна. Харин балхгана = балх (нэр) + гана (нэрээс үйл) гэж задарна.

Ашиглах заавар

Уг толь нь юникод (UTF-8) стандартад нийцүүлэн бүтээгдсэн тул толийг ашиглахдаа Windows/Mac OS/Linux үйлдлийн системүүдэд дагалдаж ирэх монгол кирилл үсгийн гарын үндсэн драйверыг ашиглахыг зөвлөж байна.

Учир нь гарын үндсэн бус зарим драйверууд хэдийгээр юникод стандартыг хангах боловч өүйё үсгүүдийн кодууд нь тогтсон стандартаас зөрөөтэй байдаг тул таны оруулсан үг зөв мэт харагдах авч алдаанд тооцогдох болно.

Уг толь нь hunspell алдаа шалгагчийн 1.3.3-аас хойших хувилбаруудад ажиллана.

Firefox болон LibreOffice дээр түгээмэл ашиглагдаж байгаа төдийгүй hunspell дэмждэг дурын программд энэхүү толийг ашиглаж боломжтой. Hunspell дэмждэг зарим программаас дурдвал:

  1. .NET
  2. Chrome
  3. Chromium
  4. Emacs
  5. Firefox
  6. gedit
  7. Illustrator
  8. InDesign
  9. Inkscape
  10. JetBrains editors (IntelliJ IDEA, PyCharm, CLion, WebStorm, TeXiFy IDEA, ….)
  11. Kile
  12. LibreOffice
  13. LyX
  14. Notepad++
  15. OpenOffice
  16. Opera
  17. QuarkXPress
  18. Scribus
  19. SDL Trados
  20. Sublime Text
  21. Texmaker
  22. TeXnicCenter
  23. TeXstudio
  24. TeXworks
  25. WinShell

Интернет хөтөч болох Firefox, баримт боловсруулагч LibreOffice, код засварлагч Sublime Text болон LaTeX файл засварлагч TeXstudio программуудад энэхүү толийг хэрхэн ашиглахыг үзүүлье.

Firefox интернет хөтөч дээр ашиглах

  1. firefox.com хаягаар хандаж интернет хөтчөө татан авч суулгана.

  2. Үүний дараа алдаа шалгах толио татаж авна. Ингэхдээ дараах 2 төрлийн аргын аль нэгийг ашиглаарай:
    1. https://addons.mozilla.org/en-US/firefox/addon/dict-mn/ хаягаар хандах
    2. Эсвэл хөтчийнхөө Add-ons цэсийг сонгоод хайх талбарт монгол хэмээн бичиж хайгаарай
      firefox-5
      firefox-6

  3. Ийнхүү нээгдэх хуудаснаас + Add to Firefox гэсэн товчлуурыг дарж суулгах хүсэлт илгээнэ.
    firefox-1

  4. Ингэхэд хөтчийн дээд талд гарч ирэх жижиг цонхноос Add гэсэн товчийг дарж суулгана.
    firefox-2

  5. Ийнхүү ашиглахад бэлэн боллоо.
    firefox-3

  6. Одоо бичих талбарт оруулсан бичвэрийн тань алдаа шалгагдах болно.
    firefox-4

LibreOffice баримт бичиг боловсруулагч дээр ашиглах

  1. https://www.libreoffice.org хаяг уруу орж программаа татаж авч суулгана.

  2. Үүний дараа dict-mn.oxt файлаа татаж авна. Эсвэл
    1. LibreOffice анх нээгдэх үеийн цонхны зүүн доод буланд байх Extensions товчийг сонгоод (5-р алхамд үзүүлсэн зураг)
    2. нээгдэх хуудаснаас mongolian хэмээн хайж толио татаж авна.

  3. Татаж авсан файлаа ажиллуулж, суулгана.
    libreoffice-1
    libreoffice-2

  4. Суулгасны дараа Close товчийг дараад Restart Now товчийг бас дарж программаа дахин эхлүүлээрэй.
    libreoffice-3

  5. Ийнхүү программ дахин нээгдэх үед Writer Document товчийг сонгоно
    libreoffice-9

  6. Монгол үгийн алдаа шалгагчийг үндсэн шалгагч болгохын тулд
    1. LibreOffice > Preferences... (Mac OS) эсвэл Tools > Options... (Windows) цэсийг сонгоод
    2. Доорх зурагт үзүүлсэнчлэн Language Settings > Languages гэж ороод
    3. Default Languages for Documents дотор Western: Mongolian Cyrillic гэж сонгоод
    4. OK товчийг дарна
      libreoffice-10
  7. Ийнхүү ашиглахад бэлэн боллоо.

LibreOffice тольд шинэ үг нэмэх

LibreOffice 6.0 хувилбараас эхлэн хэрэглэгч тольд шинэ үндэс үгийг хувиллын хамтаар оруулах боломжтой болсон юм. Үүнийг хэрхэн хийхийг үзүүлье.

  1. Алдаатай үг дээр хулганынхаа баруун товчийг дарж жижиг цонхыг нээнэ. Уг жижиг цонхноос Spelling... гэдгийг сонгоно.
    libreoffice-4

  2. Улмаар нээгдэх жижиг цонхноос Options... товчийг дарж дахин жижиг цонх нээнэ
    libreoffice-5

  3. Одоо New товчийг дарж шинэ толь үүсгэнэ
    libreoffice-6

  4. Name гэдэгт дурын нэр өгнө, Language гэдэгт Mongolian Cyrillic гэж сонгоод OK товч дараад сая үүсгэсэн толио Edit хийнэ
    libreoffice-7

  5. Нээгдэх цонхны Word нүдэнд оруулахыг хүссэн үгийн үндсийг (хэрэв үйл үг бол үйлт нэрийн “х”-гүй төлөвийг оруулна: оруул, оруулах, оруулчих), Grammar By нүдэнд тольд буй гэхдээ оруулах үгтэй хувилал төстэй үгийг бичнэ
    libreoffice-8

  6. Дээрх жишээнд уусгалт нь уусалт, геоэкологи нь экологи хэмээх үгүүдтэй хувиллын хувьд дүйх юм. Ийнхүү уусгалт гэсэн үгийн бүх хувиллууд (уусгалтын, уусгалтыг, уусгалтад, …) тольд орлоо.

Sublime Text код засварлагч дээр ашиглах

  1. Sublime Text татан авч суулгана.
  2. Preferences > Package Control гэж ороод Package Control: Install Package гэж сонгоно.
  3. Улмаар гарч ирэх цонхонд mongolian гэж хайгаад Language - Mongolian багцыг сонгоно.
  4. Sublime Text программын баруун доод хэсэгт суулгаж буй мэдээлэл гарах бөгөөд монгол хэлний багцыг суулгаж дуусмагц
  5. View > Spell Check гэдгийг идэвхжүүлнэ.
  6. View > Dictionary > Language - Mongolian > mn_MN гэдгийг сонгоно.
  7. Ийнхүү ашиглахад бэлэн боллоо.

sublime-3

TeXstudio засварлагч дээр ашиглах

  1. TeXstudio программаа татаж аваад суулгана.

  2. Толио эндээс татаж аваад дурын газраа шинэ хавтас үүсгэн задална.

  3. Программаа нээгээд Preferences... > Language Checking (Mac OS) эсвэл Options > Configure TeXstudio > Language Checking (Windows) гэж ороод
  4. Spelling Dictionary Directories: гэдэгт задалж хуулсан хавтсаа зааж өгөөд (Windows системийн хувьд толио Program Files > texstudio > dictionaries гэсэн хавтаст хуулсан бол энэ тохиргоог хийхгүй)

  5. Default Language гэдэгт mn_MN гэдгийг сонгож өгнө.
    texstudio-1

  6. Ийнхүү ашиглахад бэлэн болов.
    texstudio-2

Adobe InDesign хэвлэлийн эх бэлтгэгч дээр ашиглах

  1. Толио эндээс татаж авна.

  2. Татаж авсан zip файлаа mn_MN хавтаст задалж хуулна.

  3. Татаж авсан файлаа Program Files > Adobe > Adobe InDesign 2021 > Resources > Dictionaries > LILO > Linguistics > Providers > Plugins2 > AdobeHunspellPlugin хавтас уруу орно.

  4. Одоо хуулагдсан mn_MN хавтсаа Dictionaries хавтаст буулгана.

  5. Дараа нь Info.plist файл нээгээд SpellingService, HyphenationService, UserDictionaryService хэсэг тус бүрд <string>mn_MN</string> гэсэн мөрийг нэмж оруулна.

  6. Программаа нээж, бичих талбар үүсгэнэ.

  7. Ингэхэд баруун талд байрлах Properties цэсэнд шинээр Paragraph Styles үүсгэнэ.

  8. Дараа нь шинээр үүсгэсэн загвараа засварлана.

  9. Ийнхүү шинээр нээгдэх цонхны Advanced Character Formats талбарыг сонгоод Language хэсэгт Mongolian хэмээн сонгож хадгалаад цонхоо хаана.

  10. Одоо бичвэр оруулан шалгахдаа Dynamic Spelling идэвхжүүлнэ. Ингэхийн тулд хулганынхаа баруун товчийг дараад Spelling > Dynamic Spelling хэсгийг сонгоно.

  11. Ийнхүү ашиглахад бэлэн боллоо.